از آنجا که هیچ انسانی مانند نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتقاد راسخ به مبدأ و معاد نداشت و ندارد هیچ سیره و روشی مانند سیره‌‌ آن حضرت آموزندگی نخواهد داشت. خدای سبحان بر اثر اهمیت معاد همواره با واژه‌های "یوم" و "یومئذ"، یعنی روز و آن روز به پیامبر هشدار می‌دهد که اگر از صراط مستقیم فاصله می‌گرفتی به تو جزای این جدایی و انفصال را می‌چشاندیم و عذاب تو را در حیات دنیا و در آخرت مضاعف می‌گردانیدیم: "إذاً لأذقناکَ ضِعف الحیوة و ضِعف الممات." (1) از این رو آن حضرت در سخن‌ها، استدلال‌ها و برخوردها چه در جنگ و چه در صلح، در مسجد و غیر آن، همواره معاد را مطرح می‌فرمود و مردم را به یاد معاد و قیامت متذکر می‌کرد.

رسول گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) اسم مبارک "هو الاخر" را در کنار "هو الأول" تفسیر می‌کرد و به عنوان مظهر اسم اعظم تا آنجا که ادراک و فهم مردم به آن می‌رسید از این امر مهم سخن می‌راند.

آن حضرت می‌فرمود: شما با نظام کلّ جهان هماهنگ خواهید بود و همه‌‌ اسمای الهی در معاد ظهور دارد. برخی از آنها سبب خوف، پاره‌ای مایه‌‌ امید و بعضی باعث ارادت و برخی سبب کراهت است.

وجود انسان و حیات و ممات او از این مجموعه‌‌ انجام یافته جدا نیست و به سوی خدا در حرکت است: "ألا إلی الله تَصیر الأمور"(2) و سفره‌‌ ظاهری آسمان و زمین برچیده خواهد شد: "والأرض جمیعاً قبضتُهُ یومَ القیامة و السّموات مطوِیّات بیمینه."(3) گاهی می‌فرمود: "أفضل الإیمان أن تعلم أنّ الله معک حیث ما کنت"(4)؛ بهترین ایمان آن است که بدانی هر جا باشی خدا با توست.

در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هر رخداد بزرگ یا کوچکی که به وقوع می‌پیوست و نشانه زوال و نفاد بود، پیامبر آیه‌‌ مبارکه "إنّا لله و إنّا إلیه راجعون"(5) را بر لب جاری می‌کرد و به گفته‌‌ زمخشری وقتی چراغ منزل آن حضرت خاموش می‌شد و نیز در رخدادهای کوچکتر از آن، این آیه مبارکه را تلاوت می‌فرمود.(6)

در سیره‌‌ آن حضرت هر حادثه یک آزمون الهی تلقی می‌شد. انسان کامل در حوادث، شکیبایی خود را از دست نخواهد داد؛ زیرا رخدادهای تلخ و شیرین و سبک و سنگین را مجرای اراده‌‌ الهی می‌داند و هرگز متزلزل نمی‌شود چنانکه حضرت علی (علیه‌السلام) فرمودند: "النّفس الکریمه لا تؤثّر فیها النّکبات" (7) توجه به خدا را در همه حالات خود حفظ می‌کند. بدیهی است سیره اخلاقی چنین انسانی بسیار آموزنده خواهد بود.

بینش و نگرشی که پیامبر به ربوبیّت پروردگار داشت به او می‌آموخت که هر مربوبی تحت تدبیر ربّ خویش است و کمال تدبیر آن است که مربوب به پروردگار و ربّ خود تقرّب پیدا کند: "قل أغیرَ الله أبغی ربّاً و هو ربّ کلّ شیء و لا تکسب کلّ نفسٍ إلّا علیها و لا تزر وازرة وزر أُخری ثمّ إلی ربّکم مرجعکم فینبّئکم بما کنتم فیه تختلفون"(8)؛ بگو ای پیامبر آیا من کسی غیر خدا را به ربوبیّت برگزینم در صورتی که خدا ربّ همه‌‌ موجودات است و هیچ کس چیزی نیندوخت مگر بر خود و هیچ نفسی بار سنگین دیگری را بر دوش نگیرد و بازگشت همه‌‌ شما به سوی خداست. او شما را به آنچه در آن خلاف کردید آگاه خواهد ساخت.

در سیره نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعتنا به مبدأ و اهتمام به معاد در کنار هم قرار گرفته است: "قل أغیر اللهِ أتّخذ ولیّاً فاطر السّموات و الأرض و هو یُطعِم و لا یُطعَم قل إنّی أُمرتُ أن أکونَ أوّل من أسلم و لا تکوننّ من المشرکین. قل إنّی أخاف إن عصیتُ ربّی عذابَ یومٍ عظیمٍ"(9)؛ بگو آیا غیر خدا را به یاری و دوستی و سرپرستی برگزینم. آفریننده‌‌ آسمان و زمین خداست. او به خلق طعام و روزی می‌بخشد و خود از طعام بی‌نیاز است. بگو ای رسول، من مأمورم اول کسی باشم که تسلیم حکم خداست و نیز مرا گفته‌اند که از گروهی که به خدا شرک آورند نباشم.

خداوند طبق این آیه، فاطر، مدبّر و آفریننده مجموعه‌‌ نظام امکانی است، همه‌‌ قوای طبیعی و غریزی از او پدید آمده و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) طبق این فرمان می‌گوید: من اگر توحید الهی را به رسمیّت نشناسم به عذاب الهی در معاد مبتلا خواهم شد.

در این نگرش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) محروم ماندن از توحید سبب عذاب در معاد خواهد بود. آن حضرت درباره‌‌ معاد گاهی دو انگشت سبّابه دو دست را کنار هم می‌گذاشت و می‌فرمود: "أنا و السّاعة کهاتیْن"(10)؛ من و قیامت مانند این دو انگشتیم؛ یعنی من از قیامت دور نیستم و همیشه به یاد آن هستم. گرچه معنای عمیق این همتایی، یعنی تساوی نبوت و معاد و حضور دائمی یکی برای دیگری جایگاه خاص خود را دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1- سوره‌‌ اسراء، آیه‌ 75.

2- سوره‌‌ شوری، آیه‌‌ 53.

3- سوره‌‌ زمر، آیه‌‌ 67.

4- کنزالعمّال، ج 1، ص 37، ح 66.

5- سوره‌‌ بقره، آیه‌‌ 156.

6- کشّاف، ج 1، ص 207.

7- میزان الحکمه، ج 10، ص 147.

8- سوره‌ انعام، آیه‌‌ 164.

9- سوره‌‌ انعام، آیات 14 ـ 15.

10- بحار الانوار، ج2، ص 309.

منبع:

معاد در قرآن، آیة‌الله جوادی آملی، ‌بخش یکم، ص 36.